Қолданыстағы заңнама жүйесінде өзінің құқықтық табиғаты бойынша жауапкершілікке тартудың ескіру мерзімі процестік мерзімдер мен талап қою мерзімі сияқты институттардан ерекшеленетін дербес құқықтық институт болып табылады. Оларды біріктіретін жалғыз нәрсе - "термин" деген жалпы түсінік. Бұдан шығатыны, ескіру мерзімі процессуалдық мерзімдердің бір түрі де, ескіру мерзімінің бір түрі де емес. Іс жүзінде әкімшілік жауапкершілікке тартудың ескіру мерзімі аяқталған жағдайды кездестіруге болады. Көбінесе бұл шенеуніктің немесе судьяның қаулыны уақытында шығаруға уақыты болмағандығына байланысты. Бұл жағдайда құқық бұзушы айыппұлдан, айыппұлдан немесе басқа жазадан заңды түрде аулақ бола алады.

Қазақстан Республикасы Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексінің (бұдан әрі – ӘҚБтК) 62-бабының 1-бөлігіне сәйкес құқық бұзушыны ескіру мерзімінің өтуіне байланысты Жауапкершіліктен босатудың мынадай құқықтық негіздері көзделген:

1) адам әкімшілік құқық бұзушылық жасалған күннен бастап екі ай өткен соң әкімшілік жауаптылыққа тартылуға жатпайды;

2) адам облыста әкімшілік құқық бұзушылық жасалған күннен бастап бір жыл өткен соң әкімшілік жауаптылыққа тартылуға жатпайды:

- қоршаған орта;

- оңалту және банкроттық туралы Заңнаманы бұзу;

3) жоғарыда аталған мерзімдер қолданыстағы ӘҚБтК көзделген өзге де жағдайларға қолданылмайды.

Егер жоғарыда аталған ескіру мерзімі өткен жағдайларда судья немесе уәкілетті лауазымды адам әкімшілік жаза қолдануға құқылы емес және ӘҚБтК 741-бабының 5-бөлігінде көрсетілген негіздер бойынша Әкімшілік құқық бұзушылық туралы істі тоқтату туралы қаулы шығаруға тиіс. Заң шығарушының пікірінше, өндіріп алуды тағайындаудың жеделдігі өндіріп алудың тиімділігіне барынша ықпал етуі керек.

Осы баптың 2-бөлігіне сәйкес қоғамдық қатынастар саласына және әкімшілік жауапкершілік субъектілеріне байланысты әкімшілік жауаптылыққа тартудың өзге де ескіру мерзімдері көзделген.

Жеке тұлға салада әкімшілік құқық бұзушылық жасалған күннен бастап бір жыл өткен соң әкімшілік жауаптылыққа тартылуға жатпайды:

1) сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнама;

2) салық салу және бәсекелестікті қорғау;

3) кеден дела;

4) Қазақстан Республикасының зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңнамасын;

5) Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы заңнама;

6) Энергия үнемдеу және энергия тиімділігін арттыру туралы заңнама;

7) мемлекеттік құпиялар туралы заңнама;

8) табиғи монополиялар туралы заңнаманы;

9) жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы;

10) бейбіт жиналыстарды ұйымдастыру және өткізу тәртібі туралы.

Заңды тұлға (оның ішінде дара кәсіпкер) әкімшілік сыбайлас жемқорлық құқық бұзушылық жасалған күннен бастап үш жыл өткен соң, сондай-ақ Қазақстан Республикасының заңнамасы саласында әкімшілік жауаптылыққа тартылуға жатпайды:

1) Энергия үнемдеу және энергия тиімділігін арттыру туралы;

2) Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы;

3) бейбіт жиналыстарды ұйымдастыру және өткізу тәртібімен;

4) Техникалық реттеу объектілерінің сәйкестігін бағалау рәсімдерін бұзғаны үшін.

Заңды тұлға (оның ішінде дара кәсіпкер) әкімшілік құқық бұзушылық жасалған күннен бастап бес жыл өткен соң әкімшілік жауаптылыққа тартылуға жатпайды:

1) салық салу саласында;

2) бәсекелестікті қорғау саласында;

3) кеден сфере саласында;

4) зейнетақымен қамсыздандыру туралы заңнама саласында;

5) Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы заңнама саласында;

6) табиғи монополиялар туралы заңнаманы қамтиды.

ҚР Жоғарғы Сотының 2016 жылғы 22 желтоқсандағы № 12 нормативтік қаулысымен ӘҚБтК 62-бабының талданатын бөлігінде белгіленген ескіру мерзімдерін қолданудың кейбір ерекшеліктері түсіндірілді. 15-тармақта " салық салу саласында әкімшілік құқық бұзушылық жасағаны үшін әкімшілік жаза қолданудың ескіру мерзімі ӘҚБтК-нің 62-бабының екінші бөлігінде көзделген. ӘҚБтК-нің 62-бабының үшінші бөлігіне сәйкес осындай құқық бұзушылықтар үшін әкімшілік жаза қолданудың ескіру мерзімін есептеуге жол берілмейді".

ӘҚБтК-нің 62-бабының 3-бөлігіне сәйкес әкімшілік құқық бұзушылық анықталған күннен бастап екі ай мерзім белгіленді, ол аяқталғаннан кейін әкімшілік жауапкершілікке тартуға болмайды:

1) ұзаққа созылған әкімшілік құқық бұзушылық;

2) бюджеттік қатынастар саласында қоғам мен мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделеріне қол сұғатын әкімшілік құқық бұзушылық жасаған кезде.

Осы бөлімнің екінші абзацында қаржы саласындағы әкімшілік жауапкершілікке тартудың ескіру мерзімі әкімшілік құқық бұзушылық жасалған күннен бастап – 3 жыл, сондай – ақ Әкімшілік құқық бұзушылық анықталған күннен бастап-2 ай көзделеді.

Әкімшілік құқық бұзушылық ұғымы ӘҚБтК-нің 62-бабының ескертпесінде берілген. Бюджеттік қатынастар ҚР 2008 жылғы 4 желтоқсандағы № 95 Бюджет кодексімен реттелді. Бұл кодекс Бюджеттік, бюджетаралық қатынастарды реттейді, бюджет жүйесінің жұмыс істеуінің, бюджет қаражатын қалыптастыру мен пайдаланудың негізгі ережелерін, қағидаттары мен тетіктерін, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын қалыптастыру мен пайдалану мәселелерін белгілейді.

Осы баптың 4-бөлігіне сәйкес ӘҚБтК 62-бабының 1 және 3-бөліктерінің ережелерін қолданудың кейбір ерекшеліктері реттелді. Біріншіден, егер қылмыстық істі тергеу немесе сотта қарау барысында қылмыстық құқық бұзушылыққа әкімшілік құқық бұзушылық ықпал еткені белгілі болса, 62-баптың 1 және 3-бөліктерінің ережелері қолданылмайды. Екіншіден, мұндай әкімшілік құқық бұзушылыққа кінәлі адамға сот қылмыстық іс жүргізу кодексінің (бұдан әрі-ҚІЖК) 405 – бабының 1-бөлігінде көзделген тәртіппен жаза қолдануға құқылы. Үшіншіден, ҚІЖК-нің 405-бабының 1-бөлігін әкімшілік құқық бұзушылық жасалған сәттен бастап бір жылдан аспаған жағдайда ғана қолдануға болады.

ҚІЖК-нің 405-бабының 1-бөлігінде сот бұған негіздер болған кезде мемлекеттік органдардың немесе лауазымды адамдардың, ұйымдардың немесе олардың басшыларының назарын іс бойынша белгіленген заң бұзушылық фактілеріне, қылмыстық құқық бұзушылық жасауға ықпал еткен және тиісті шаралар қабылдауды талап ететін себептер мен жағдайларға аударатын жеке қаулы шығаратыны айтылады. Адамның әрекеттерінде қылмыстық құқық бұзушылық жасауға ықпал ететін әкімшілік теріс қылық анықталған жағдайда, сот оған ӘҚБтК-де көзделген жаза қолдануға құқылы.

ӘҚБтК-нің 62 - бабының 5-бөлігіне сәйкес әкімшілік құқық бұзушылық үшін әкімшілік жаза қолданудың ескіру мерзімдерін тоқтата тұру және қайта бастау жағдайлары белгіленген.

Әкімшілік құқық бұзушылық үшін әкімшілік жаза қолдану мерзімінің өтуі мынадай сәттен бастап тоқтатыла тұрады:

1) сараптама тағайындау;

2) өзіне қатысты іс бойынша іс жүргізіліп жатқан адамды әкелу туралы ұйғарым шығару;

3) істі сотқа немесе әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкілеттік берілген мемлекеттік органның лауазымды адамына Жолдау.

Осы мерзімдерді есептеу келесі сәттен бастап қайта басталады:

1) сараптама нәтижелерін алу;

2) әкімшілік жауаптылыққа тартылатын адамды әкелу туралы ұйғарымды орындайтын органға (лауазымды адамға) іс жүзінде жеткізген кезде жүзеге асырылады.

Жетек туралы ұйғарым шығару себебінен ескіру мерзімдерін тоқтата тұру кезінде жетектің жалпы мерзімі бір айдан аспайтынын ескеру қажет.

ҚР Жоғарғы Сотының 2016 жылғы 22 желтоқсандағы № 12 нормативтік қаулысының 16-тармағы түсініктеме берілген норма бойынша ескіру мерзімдерін есептеу ерекшеліктерін түсіндіреді. ӘҚБтК-нің 62-бабының 5-бөлігіне сәйкес әкімшілік құқық бұзушылық үшін әкімшілік жаза қолдану мерзімінің өтуі істі сот сатыларына немесе әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарауға уәкілетті мемлекеттік органның лауазымды адамына жіберген кезден бастап тоқтатыла тұрады. Бұл Ереже Әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс ведомстволық бағыныстылығы бойынша басқа мемлекеттік органға қарау үшін берілмейтін жағдайларға да қатысты. Ескіру мерзімін тоқтата тұрудың басталуы істі сотқа немесе лауазымды адамға мәні бойынша қарау үшін нақты жолдау күнімен айқындалады (поштаға тапсыру күні, курьердің алуы, тиісті хат-хабарлар тізілімінде тіркеу күні және т.б.).

Қаралатын баптың 6-бөлігі бұзушының іс-әрекеттерінде әкімшілік құқық бұзушылық белгілері болған кезде қылмыстық іс тоқтатылған жағдайда әкімшілік жауаптылыққа тартудың ескіру мерзімін айқындайды. Мұндай жағдайда адам оны тоқтату туралы шешім түскен күннен бастап үш айдан кешіктірмей әкімшілік жауапкершілікке тартылуы мүмкін.

ҚР Жоғарғы Сотының 2016 жылғы 22 желтоқсандағы № 12 нормативтік қаулысының 17-тармағы түсініктеме берілген норма бойынша ескіру мерзімдерін есептеу ерекшеліктерін түсіндіреді. ӘҚБтК-нің 62 - бабының 6-бөлігі қылмыстық іс бұзушының іс-әрекеттерінде әкімшілік құқық бұзушылық белгілері болған кезде тоқтатылған жағдайда, адам оны тоқтату туралы шешім түскен күннен бастап үш айдан кешіктірілмей әкімшілік жауаптылыққа тартылуы мүмкін деп көзделген.

Әкімшілік жаза қолданудың бұл мерзімі қылмыстық істі тоқтату туралы қаулы әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс қозғауға уәкілетті мемлекеттік органға келіп түскен күннен бастап есептеледі.

Осы баптың 7-бөлігі, егер әкімшілік жауаптылыққа тартылатын адам жаңа әкімшілік құқық бұзушылық жасаған жағдайда, ескіру мерзімдерін айқындау тәртібін реттейді. Мұндай жағдайларда Әкімшілік құқық бұзушылық үшін жаза қолдану мерзімі тоқтатылады және әкімшілік жауапкершілікке тартудың жаңа ескіру мерзімі жаңа әкімшілік құқық бұзушылық анықталған кезден бастап есептелуі керек.

Бұл жағдайда әкімшілік жауапкершілікке ӘҚБтК 58-бабының 1-бөлімінде көзделген тәртіппен тартылуы тиіс. Бір адам екі немесе одан да көп Әкімшілік құқық бұзушылық жасаған кезде әрбір құқық бұзушылық үшін жеке-жеке әкімшілік жаза қолданылады.

Қаралатын баптың 8-бөлігі ӘҚБтК-нің 62-бабының 1-бөлігінде көзделген мерзімге қарамастан, судьяның немесе уәкілетті органның әкімшілік іс жүргізуді тоқтату туралы қаулысын қайта қараудың құқықтық негіздері мен мерзімін белгілейді, Жоғарғы Сот Төрағасының, Жоғарғы Соттың мамандандырылған сот алқасы төрағасының ұсынуы бойынша, прокурордың наразылығы бойынша ол заңды күшіне енген күннен бастап бір жыл ішінде қайта қаралуы мүмкін күш.

ҚР Жоғарғы Сотының 2016 жылғы 22 желтоқсандағы № 12 нормативтік қаулысының 18-тармағы ескіру мерзімінің өтуіне байланысты әкімшілік іс туралы істі тоқтату ерекшеліктерін түсіндіреді. Әкімшілік жауапкершілікке тартудың ескіру мерзімінің өтуіне байланысты әкімшілік құқық бұзушылық туралы іс бойынша іс жүргізу тоқтатылған кезде (пп. 5) ӘҚБтК 741-бабының 1-бөлігі) КҚ күшіне қарай соттарға. 6) ӘҚБтК 822-бабының 1-бөлігі қаулыда істі қарау кезінде белгіленген барлық мән-жайларды, сондай-ақ адамның құқық бұзушылық жасаудағы кінәсі немесе кінәсіздігі туралы қорытындыларды көрсету қажет. Бұл мән-жайлар құқық бұзушылықпен келтірілген зиянды өтеу туралы мәселені шешкен кезде маңызды болады және АІЖК-нің 76-бабының 5-бөлігіне байланысты осы адам жасаған осы құқық бұзушылықтың азаматтық-құқықтық салдары туралы істі қарау кезінде қайтадан дәлелденбейді.

Сот жалпыға мәлім деп таныған мән-жайлар дәлелдеуді қажет етпейді. Белгілі бір аумақта, оның ішінде сотқа және іске қатысатын адамдарға кеңінен танымал болуына байланысты іс бойынша дәлелдемелер нысанасына кірмейтін мән-жайлар жалпыға белгілі деп танылады.

Қарастырылып отырған мақалаға ескерту ұзаққа созылған құқық бұзушылықтар туралы түсінік береді. Мұндай құқық бұзушылықтар осы бөлімнің Ерекше бөлігінің бабында көзделген белгілі бір іс-әрекеттің бірыңғай құрамын үздіксіз жүзеге асырумен сипатталады және ол анықталған кезде аяқталмайды.

Әкімшілік құқық бұзушылық ұзаққа созылған кезде ескіру мерзімі әкімшілік құқық бұзушылық анықталған күннен бастап есептеле бастайды.